Ο Σωτήρης Σπαθάρης (1887-1974) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους όσον αφορά τη διαμόρφωση και την εδραίωση του Καραγκιόζη ως κυρίαρχο ψυχαγωγικό μέσο του ελληνικού λαού στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Αλλά και ένας πάρα πολύ δημοφιλής καραγκιοζοπαίχτης σε ολόκληρη την Ελλάδα όλο αυτό το διάστημα…
Ο Σωτήρης Σπαθάρης εδραίωσε τον Καραγκιόζη ως ψυχαγωγικό μέσο
Δεν είχε πάει σχολείο. Δεν είχε μάθει γράμματα. Δεν ήταν διανοούμενος. Αλλά έτσι και αλλιώς ο Καραγκιόζης ειδικά τον καιρό της ακμής του υπήρξε δημιούργημα ανθρώπων που βασίστηκαν στην παράδοση από το χθες στο σήμερα και από το σήμερα στο αύριο και στο ταλέντο του αυτοσχεδιασμού κυρίως. Όπως επίσης στη δυνατότητα ευρεσιτεχνιών για να τονίσουν τη λάμψη της εικόνας του Καραγκιόζη και όχι μόνο του λόγου του.
Δεν υπάρχει μόνο ο Καραγκιόζης γιατρός ή ο Καραγκιόζης φούρναρης όπως ξέρουν τα παιδιά σήμερα. Αλλά μια σειρά από έργα που έφτασαν μέχρι τις μέρες μας μέσω της προφορικής παράδοσης από ιστορικά δράματα σαν τον Μεγαλέξανδρο ή τον Κατσαντώνη. Ή και γνωστές καθημερινές ιστορίες του παλιού καιρού που έγιναν ιστορίες του Καραγκιόζη. Σαν του Λήσταρχου Φώτη Γιαγκούλα έως τον περίφημο Αθανασόπουλο που η γυναίκα του, ο εραστής της και η πεθερά του τον έσφαξαν και τον έκαναν κομματάκια.
Η αυτοβιογραφία του Σπαθάρη
Αυτός λοιπόν, ο Σωτήρης Σπαθάρης, είχε το κουράγιο και τη διάθεση να γράψει την αυτοβιογραφία του με το δικό του τρόπο. Και μάλιστα την έγραψε συνολικά 4 φορές. Μια και οι 3 πρώτες χάθηκαν. Ότι κυκλοφορούσε μέχρι σήμερα ήταν μια ελλιπής βερσιόν με αλλοιωμένη τη γλώσσα του Σπαθάρη. Που και αυτή όμως ήταν σπουδαία…
Τα τελευταία όμως 3 χρόνια ανακαλύφθηκε και η πρώτη απόπειρα του Σπαθάρη το 1944. Και άλλη μια το 1955. Ο ίδιος ο Σικελιανός, ο μεγάλος ποιητής, είχε συγκρίνει τα απομνημονεύματα του Σπαθάρη με εκείνη του Μακρυγιάννη μετά την Επανάσταση του ’21. Και δεν έχει άδικο.
Πέρα από την απόλαυση που σου προσφέρουν διαβάζοντας τες οι περιπέτειες ενός ανθρώπου να επιβιώσει αυτός και οι οικογένειά του, η τέχνη του η ίδια, πάνω κάτω σε όλη την Ελλάδα και που περιγράφει τόσο ζωντανά και με μια γλώσσα που αξίζει να τη μελετήσει κανείς, μαθαίνεις από πρώτο χέρι από τα πιο σοβαρά ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν σε αυτή τη χώρα από το 1900 έως το 1950 και τον τρόπο που το αντιμετώπισε ο απλός λαός, έως απλές φαινομενικά ασήμαντες πληροφορίες της καθημερινότητας που σε εκπλήσσουν. Συγχρόνως ο Σωτήρης Σπαθάρης γράφει για το πως το επίσημο κράτος αλλά και οι διανοούμενοι της εποχής αντιμετώπιζαν και τον απλό λαό αλλά και την τέχνη του Καραγκιόζη…
Ο Γιάννης Κόκκωνας επιμελήθηκε τα κείμενα του Σπαθάρη
Οι οικογένεια Σπαθάρη – τα εγγόνια δηλαδή του Σωτήρη και παιδιά του Ευγένιου Σπαθάρη, ο Σωτήρης και η Μένια Σπαθάρη – που προστατεύουν σα σαμουράι τη μνήμη και την τιμή της οικογένειάς τους, εμπιστευτήκαν τον καθηγητή κύριο Γιάννη Κόκκωνα. Ένα πραγματικά σπουδαίο ερευνητή και άνθρωπο των γραμμάτων. Ο Γιάννης Κόκκωνας επί 3 χρόνια ερεύνησε, έψαξε και εργάστηκε σε όλη την Ελλάδα για να αναδείξει σωστά αυτά τα κείμενα.
Σε μία εκπληκτική έκδοση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης εκτός από τις δύο βερσιόν των απομνημονευμάτων του Σωτήρη Σπαθάρη διαβάζουμε μια σειρά από πολύτιμα κείμενα, επεξηγηματικά και ερευνητικά πάνω στο πρωτότυπο αλλά και για την εποχή και την ιστορία στην αναφέρεται συνοδευόμενα από μια εικονογράφηση το ίδιο σημαντική με τα κείμενα για οποία ο κύριος Κόκκωνας «ταλαιπωρήθηκε» το ίδιο όπως και για τα υπόλοιπα.
Ο 700 σελίδων πολύτιμος αυτός τόμος, πολύτιμος για πολλούς λόγους, ιστορικούς, φιλολογικούς, ακόμα και ψυχαγωγικούς αν θέλετε απλώς να διαβάσετε αυτά τα υπέροχα κείμενα του Σπαθάρη, φέρει τον τίτλο «Σωτ. Σπαθάρης, τα απομνιμονέματα μου»…
Τρία αποσπάσματα από τα κείμενα του Σπαθάρη
Παραθέτω από κάτω, τρία αποσπάσματα. Ένα από τη γνωριμία του Σωτήρη Σπαθάρη με το Γιάννη Τσαρούχη. Ένα για το τρόπο που έκανε ο Σωτήρης Σπαθάρης παράσταση του Καραγκιόζη για το έγκλημα του Αθανασόπουλου το 1933. Και άλλο ένα για τον τρόπο ο πατέρας Σπαθάρης «υποδέχεται» το γιο του Ευγένιο στο επάγγελμα και του παραχωρεί τη θέση του. Μην ξεχνάμε πως ο Ευγένιος Σπαθάρης για περισσότερο από 50 χρόνια κράτησε ζωντανή την τέχνη του Καραγκιόζη με κάθε τρόπο στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Με αποτέλεσμα το όνομα Ευγένιος Σπαθάρης να σημαίνει την τέχνη του Καραγκιόζη.
Ευχαριστούμε και τον κύριο Κόκκωνα για την πολύτιμη βοήθειά του. Πάνω από όλα για το σπάνιο βιβλίο που μας προσέφερε. Επίσης την οικογένεια Σπαθάρη για τις εικόνες που συνοδεύουν αυτό το κείμενο. Επ’ ευκαιρίας πως με παραχώρηση υλικού της οικογένειας Σπαθάρη στο Δήμο Αμαρουσίου υπάρχει πάντα το «Σπάθαρειο Μουσείο». Το μουσείο θα ανοίξει ξανά τις πύλες του για το κοινό μετά το τέλος της πανδημίας.
Ένα μπράβο σε όλους.
Η γνωριμία του Σωτήρη Σπαθάρη με το Γιάννη Τσαρούχη
«Μιὰ μέρα μοῦ λέει: Ἐγώ, κύριε Σπαθάρη, εἶμαι ὁ ζωγράφος Τσαρούχης καί, ἐπειδὴς βλέπω πὼς ἡ τέχνη τοῦ καραγκιόζη εἶναι ἄξια προσοχῆς, γι’ αὐτὸ σκέφτηκα, ἐὰν θέλεις, νὰ κάνουμε μαζὶ μιὰ προπαγάδα, γιὰ νὰ μάθει ὅλος ὁ κόσμος τὴν τέχνη τοῦ ἑλληνικοῦ καραγκιόζη. Ἐγώ, γιὰ νὰ τὸν ξεφορτωθῶ, τοῦ ‘πα ναί, ἀλλὰ ἀπὸ μέσα μου εἶπα:
Ἒ ρὲ τρέλα ποὺ τὴν ἔχει ὁ Τσαρούχης. Μὰ τὸ ναὶ τὸ δικό μου αὐτὸς τό ‘δεσε κόμπο στὸ μαντίλι του καὶ μοῦ κόλλησε σὰν νηστικὸ τσιμπούρι κι ὅλη τὴν ὥρα στὸ σπίτι μου ἤτανε. Πολλὲς φορές, ποὺ ‘ρχόμουνα ἀπὸ τὴν οἰκοδομὴ βουτηγμένος στὴ λάσπη, τὸν ἔβρισκα ἐκεῖ.
Ὅταν μ’ ἔβλεπε ἔτσι καὶ τοῦ ‘δειχνα τὰ χέρια μου ποὺ τρέχανε αἵματα μὲ λυπότανε καὶ ἔλεγε: Ἁμαρτία εἶναι ἐσύ, ἕνας τέτοιος καλλιτέχνης, νὰ βασανίζεσαι ἔτσι. Πολλὲς φορὲς μοῦ ‘δωσε λεπτὰ ὅταν εἴχαμε ἀνέχεια, πολλὰ χρόνια φόραγα κουστούμια δικά του. Μιὰ μέρα μοῦ ‘κανε ἕναν πίνακα ζωγραφικῆς, ἐμένα ποὺ κάθουμαι στὴν καρέκλα καί, ἐνῶ πιὸ πέρα εἶναι ὁ Χατζηαβάτης, Μπαρμπαγιῶργος, Ἑβραῖος, Νιόνιος καὶ Μορφονιὸς καὶ τὸ Καραγκιοζόπουλο ποὺ σηκώνει τὴν κάλτσα μου, ἐγὼ ρωτάω τὸν Καραγκιόζη τί παράσταση θὰ παίξουμε τὸ βράδυ. Αὐτὸς ὁ πίνακας ἔχει πολὺ στολίσει αὐτὸ τὸ παλιόσπιτο ποὺ κάθουμαι.»
Η παράσταση που βασίστηκε στο έγκλημα του Αθανασόπουλου
«Μιὰ μέρα, ἐνῶ καθόμαστε μαζὶ μὲ τὸν βοηθό μου στὸ δωμάτιό μας, τοῦ λέω: Μωρὲ Γιῶργο, αὐτὸς ὁ Ἀθανασόπουλος, ὅσο ἀκούω ὅλος ὁ κόσμος, μὰ ὅλος, καὶ τὰ παιδιὰ ἀκόμη, νὰ τὸν τραγουδᾶνε, ἐδῶ μοῦ ‘χει κάτσει, μὲς στὴν ψυχή μου, πῶς νὰ μπορούσαμε κι ἐμεῖς νὰ τὸν παίξουμε στὸ πανί μας. —Δύσκολα πράγματα αὐτὰ ποὺ ζητᾶς νὰ κάνεις, ρὲ Σωτήρη. Μήπως τὸν Ἀθανασόπουλο τὸν πέρασες γιὰ τοὺς Κολοκοτρωνιδέους ἢ τὸν Γιαγκούλα; Αὐτοὶ πετύχανε γιατὶ ἡ ὑπόθεσή τους ἤτανε ὅλο μὲ ντουφέκια, μὲ βουνά, φουστανέλες καὶ τσαρούχια. Ἀπὸ κείνη τὴν ἡμέρα, νύχτα μέρα δὲν εἶχα ἡσυχία.
Ἕνα πρωὶ ἦρθε στὸν καραγκιόζη τὸ Τουρκάκι καὶ μὲ βρῆκε κι εἶχα γράψει σὲ κάτι χαρτιὰ ἀπὸ μπακέτα πολλὰ γιὰ τὸν Ἀθανασόπουλο. Μόλις τὸν εἶδα τοῦ λέω: Γιῶργο, θὰ τὸν παίξουμε τὸν Ἀθανασόπουλο. Καὶ αὐτὸς μοῦ λέει γελαστά: Καὶ δὲν τὸν παίζουμε; Γι’ αὐτὸ σκᾶς; Ἀμέσως παίρνουμε ἐφημερίδες πού ‘χανε φωτογραφίες καὶ φιάγνουμε φιγοῦρες, τὸν Ἀθανασόπουλο, τὸν Μοσκιό, τὴν Κάστρου, τὴν Φούλα, μιὰ κλινάμαξα, καὶ κάτι ποὺ ἐγὼ φαντάστηκα γιὰ νὰ κάνουμε τὴν ἀναπαράσταση τοῦ ἐγκλήματος: σὲ δύο μέτρα μὲ χαρτὶ τοῦ μέτρου κάνουμε καὶ μία φανταστικὴ ρεκλάμα, πῶς τὸν σκοτώνουνε στὸ κρεβάτι ποὺ κοιμᾶται, ἡ πεθερὰ τὸν κάνει κομμάτια μὲ τὸ μπαλτὰ ποὺ κόβουνε τὸ κρέας καὶ πῶς γίνεται ἡ ἀναπαράσταση τοῦ ἐγκλήματος, καὶ ἀπάνω γράφω:
ΤΟ ΕΓΛΗΜΑ ΤΟΥ ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ ΚΑΙ Η ΚΑΚΟΥΡΓΑ ΠΕΘΕΡΑ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ. ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ, ΚΑΨΙΜΟ, ΤΕΜΑΧΗΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΤΟΜΑΤΟΣ. ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΑΦΤΟΥ ΔΙΑ ΚΛΙΜΑΜΑΞΗΣ. Η ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ ΣΤΑ ΧΕΡΓΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΕΟΣΗΝΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΕΚΛΗΜΑΤΟΣ.
Η απήχηση της ρεκλάμας
Ἅμα τὴν βάλαμε ἀπόξω ἀπὸ τὸν καραγκιόζη καὶ τὴν ἔβλεπε ὁ κόσμος, τὴν Κυριακὴ μαζεύτηκε στὴ ρεκλάμα ὅλη ἡ Ἐλευσίνα, γιατὶ ὅποιος πέρναγε ἀπὸ κεῖ τοῦ φώναζε ὁ ἄλλος ποὺ κοίταζε: Ρέ, γιά ‘λα δῶ νὰ δεῖς αὐτὴ τὴν παλιοπουτάνα τὴν Κάστρου, πῶς τὸν σκότωσε τὸ φουκαρὰ τὸν Ἀθανασόπουλο. Ἐγὼ καὶ τὸ Τουρκάκι κάθε τόσο ἀναγκαζόμαστε νὰ παραμερίζουμε τὸν κόσμο, γιὰ νὰ μὴ μᾶς σκίσουνε τὴ ρεκλάμα. Ἡ ἀγανάκτηση τοῦ κόσμου ἤτανε τέτοια ποὺ πολλοί, ἅμα πρῶτα τὴν βλέπανε, ὕστερα ποὺ φεύγανε λέγανε δυνατὰ καὶ φουρκισμένα, ἀρβανίτικα: Τὲ μαρὲ τὲ ντιάλεθ! Οὒ μωρὴ γκιόσα Κάστρου!
Τὴν Πέμπτη ἀπὸ νωρὶς ὅλες οἱ θέσεις τοῦ καραγκιόζη εἴχανε πιαστεῖ. Ὕστερα ὅσοι ἐρχόντουστε φέρνανε καὶ τοῦ σπιτιοῦ τους τὶς καρέκλες. Πρὶν ὁ καραγκιόζης ἀρχίσει, ἔπαψε νὰ ὑπάρχει χῶρος γιὰ ὀρθίους, γι’ αὐτὸ κάθε τόσο ἀρχίνησε τὸ στρίμωγμα. Ὅλη ἡ παράσταση πῆγε πολὺ καλά, ἀλλὰ στὰ τελευταῖα τὰ ἔκανα θάλασσα, γιατὶ εἶπα στὸν κόσμο πὼς Αὔριο ἡ συνέχεια καὶ τέλος. Αὐτὴ τὴ βραδιὰ ποιός εἶδε τὸν Θεὸ καὶ δὲν τὸν ἐφοβήθηκε.»
Ο Σωτήρης Σπαθάρης «υποδέχεται» στο επάγγελμα το γιο του Ευγένιο
«Τὸ 1947 ἀρρώστησα καὶ μὲ ἀντικατέστησε ὁ ἄξιος ἀντικαταστάτης μου, τὸ παιδί μου ὁ Εὐγένιος. Ἡ τέχνη τοῦ δικοῦ μας καραγκιόζη ἄλλαξε ζωή, γιατὶ ὁ νέος Σπαθάρης μὲ τὰ νέα καὶ ξεκούραστα νιάτα του ἄρχισε νὰ κάνει νέες δουλειὲς ποὺ ἐγὼ δὲν τὶς σκέφθηκα νὰ τὶς κάνω ποτέ μου, ἀλλὰ ποτὲ δὲν ξέφυγε ἀπὸ τὰ παλιὰ χνάρια τοῦ πατέρα του. Τὸ κάθε τι ποὺ ἤθελε νὰ φτιάξει πρῶτα ἔπρεπε νὰ πάρει τὴ γνώμη τοῦ πατέρα του καὶ ἀφοῦ τὸ ἐμελετοῦσε καλὰ τότε τὸ ἔκανε. Ἀρχίνησε νὰ κάνει παραστάσεις στὶς ξένες πρεσβεῖες, ὄχι τόσο ἀργὰ ποὺ τὶς ἔκανα ἐγώ. Αὐτὸς τὶς ἔκανε μία ἀπάνω στὴν ἄλλη, στὰ ἰνστιτοῦτα, στὰ κολλέγια καὶ σὲ ὅλες τὶς σχολὲς τῆς Θεσσαλονίκης. Ἐπιπλέον παίζει παραστάσεις στὰ καλύτερα θέατρα τῶν Ἀθηνῶν. Στὸ θέατρο τοῦ Λογοθετίδη ἔπαιξε παράσταση τοῦ καραγκιόζη μὲ 55 δραχμὲς εἰσιτήριο.»
Δείτε επίσης:
- Σαν σήμερα: Η Κατίνα Παξινού μπροστά και πίσω απ’ την σκηνή
- Η Μιμή Ντενίση μιλάει για την Οσκαρικών προδιαγραφών ταινία της
Εάν επιθυμείτε να σχολιάσετε το παραπάνω άρθρο ή οτιδήποτε άλλο στο Youfly, επισκεφτείτε τη σελίδα μας στο Facebook ή στείλτε μας μήνυμα στο Twitter. Για φωτογραφικό υλικό και ιστορίες, μεταβείτε στο Instagram μας.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του παρόντος άρθρου, χωρίς τη χρήση ενεργής πηγής (link), Youfly.com.
