Λίγο πριν επιβάλει δικτατορία ο Ιωάννης Μεταξάς το 1936, την Πρωτομαγιά, έγιναν κάποιες ταραχές στη Θεσσαλονίκη στην απεργία των καπνεργατών.
Αμέσως μετά, δημοσιεύτηκε μια φωτογραφία στις εφημερίδες όπου μια μαυροφορεμένη γυναίκα θρηνεί στη μέση του δρόμου για το σκοτωμένο της παιδί από την αστυνομία κατά τη διάρκεια της απεργίας.
Ο νεκρός είναι τοποθετημένος πάνω σε μια σπασμένη πόρτα στη μέση του δρόμου και η εικόνα με τη γυναίκα που είναι δίπλα του γονατιστή στη μέση του δρόμου είναι μοναδική και τραγική, και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης του Επιτάφιου.
Επιτάφιος: Η έμπνευση
Την παραπάνω φωτογραφία είδε ο μεγάλος ποιητής Γιάννης Ρίτσος, 25 χρονών μόλις τότε, και έγραψε ένα μεγάλο ποίημα, τον «Επιτάφιο» που λες και μιλάει για κάθε πρόωρα χαμένο άνθρωπο σε αυτή τη χώρα, άνθρωπο που αγωνίζεται και πεθαίνει για τα ιδανικά του. Είναι μια ποίηση απλή και μεγαλειώδης. Απλά λόγια, ρίζες από το δημοτικό τραγούδι και μεγαλείο ψυχής…
Η Νάνα Μούσχουρη, που τραγούδησε πρώτη τα κομμάτια από τον «Επιτάφιο» του Ρίτσου που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης, γράφει στο αυτοβιογραφικό της βιβλίο που έχει τίτλο «Το όνομά μου είναι Νάνα» που υπογράφει ο Φώτης Απέργης:
«Νάνα, να σου γνωρίσω τον Μίκη Θεοδωράκη», είπε ο Μάνος εκείνη τη μέρα στου «Φλόκα» που μου σύστησε τον πανύψηλο επιβλητικό τριανταπεντάρη με τα πυκνά ατίθασα μαλλιά. Οι δυο τους είχαν γνωριστεί παλιότερα στην ΕΠΟΝ, μα είχαν ακολουθήσει διαφορετικούς δρόμους.
Ο Θεοδωράκης είχε επιμείνει στην αριστερή πολιτική του ένταξη. Τώρα είχε μόλις επιστρέφει από το Παρίσι, όπου είχε σπουδάσει μουσική. Καθώς ο Μάνος ήταν τότε πολύ πετυχημένος και δημοφιλής, μίλησε με τα καλύτερα λόγια για το ταλέντο του συναδέλφου και το νέο έργο του, τον «Επιτάφιο».
Λιγότερο γνωστός ακόμα, ο Μίκης είχε μελοποιήσει τα ποιήματα που έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος εμπνευσμένος από μια αληθινή ιστορία που είχαν γράψει παλιότερα οι εφημερίδες: το θρήνο μιας μάνας πάνω από το γιο της, που είχε σκοτωθεί σε μια απεργία των καπνεργατών το Μάιο του 1936.
Ο ίδιος ο Ρίτσος, πιο σοβαρός και μετρημένος, σαν τον Νίκο, μου συστήθηκε λίγο μετά και κάθισαν οι τέσσερις, σαν σε συνάντηση κορυφής, γύρω από το τραπέζι του «Φλόκα».
Ο Θεοδωράκης ήταν πληθωρικός, αλλά φαινόταν ότι μια πλευρά του, του έλεγε πότε πότε να συγκροτείται. Καταλάβαινε ότι ο Μάνος ήταν ένα διαβατήριο για το μεγάλο κοινό, πόσο μάλλον αφού δεν είχε ακόμα την πολιτική πριμοδότηση που σύντομα θα αποκτούσε. Και πράγματι ο Μάνος του είπε με ηγεμονική γενναιοδωρία ότι θα ενορχήστρωνε και θα διεύθυνε ο ίδιος τον «Επιτάφιο», για να τον ερμηνεύσει μάλιστα η τραγουδίστριά του: εγώ…
…Από την πρώτη μέρα το στούντιο είχε μετατραπεί σε φιλόξενη φωλιά μουσικής δημιουργίας, μια και, εκτός από τον ίδιο τον Μίκη, έρχονταν να παρακολουθήσουν την ηχογράφηση ο Νίκος, ο Ρίτσος, ο Κοΰνδουρος, ο Πατσιφάς, στην εταιρεία του οποίου, τη Fidelity, θα έβγαινε ο δίσκος, αλλά κι ο Μόραλης και ο Μίνως Αργυράκης, που συζητούσαν φιλικά ποιος από τους δύο θα ζωγράφιζε το εξώφυλλο και πώς θα μπορούσε να είναι. Τελικά το ανέλαβε ο Μόραλης, ενώ ο Μίνως έκανε το εξώφυλλο του «Ελλάς η χώρα των ονείρων» και αργότερα της «Οδού ονείρων», όπως εξάλλου και τα σκηνικά της παράστασης…»
Επιτάφιος: Η νέα εκδοχή
Έτσι πήγαιναν οι πρόβες στο μαγικό 1959 και φαινόταν πως γινόταν κάτι υπέροχο μόνο που κάποια στιγμή ο Μίκης Θεοδωράκης σταμάτησε να πηγαίνει στο στούντιο που ηχογραφούσε ο Χατζιδάκις και μαζί σταμάτησαν να πηγαίνουν και οι φίλου του.
Όπως μαθεύτηκε μετά από λίγες μέρες ο παντοδύναμος τότε Τάκης Β. Λαμπρόπουλος ιδιοφυΐα ως μουσικός και δισκογραφικός παραγωγός, διευθυντής της Columbia είχε καταφέρει να πείσει το Μίκη Θεοδωράκη να βγάλει στη δική του εταιρεία ο ίδιος μια άλλη εκδοχή του «Επιτάφιου».
Μια βερσιόν με το εξαιρετικό, νέο τότε, λαϊκό τραγουδιστή Γρηγόρη Μπιθικώτση και βέβαια με το Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι που βέβαια έδωσε τη λαϊκότητα στο έργο, που κατά τη γνώμη του δεν είχε η βερσιόν του Χατζιδάκι που ήταν πιο λυρική.
Όπως δήλωσε τότε ο Μίκης…
«διότι στη δική του εκδοχή δε θα τραγουδούσε το κορίτσι του σαλονιού, αλλά θα ήταν «ο καθένας μας που τραγουδάει με τη φωνή του Μπιθικώτση. Κι αν ο πρώτος “Επιτάφιος” είναι λυρικός και επιθαλάμιος, ο δεύτερος είναι για τις αγορές και τα σοκάκια, εκεί που το παλικάρι λαχάνιασε και αγάπησε, πριν φάει μια σφαίρα στην καρδιά».
Ο Μάνος είχε ενοχληθεί βαθιά.
Ακόμα και ο πάντα ψύχραιμος Νίκος είπε ότι η συμπεριφορά του Μίκη ήταν απαράδεκτη. θα μπορούσε να περιμένει περισσότερο πριν παρουσιάσει μια δεύτερη, λαϊκότερη εκδοχή του έργου του. Αλλά αυτός προτίμησε να σκεπάσει την πρώτη, που του είχε προσφέρει ένας παλιός του ομότεχνος και φίλος.
Που είχε ανυψώσει πρώτος τη λαϊκή μουσική, την οποία τώρα αυτός αξιοποιούσε. Κι αποπάνω προσέβαλε την τραγουδίστρια του θεωρώντας ότι ο δικός του ερμηνευτής αντιπροσωπεύει το λαό. Λες κι εγώ δεν ήμουν επίσης ένα κορίτσι από μια φτωχή οικογένεια που δούλευε από μικρή. Σε μια εποχή θολή από πολιτικές έριδες, ο Θεοδωράκης μετέφερε στο τραγούδι την εμπάθεια…
…Η συζήτηση που οργανώθηκε τον Οκτώβριο του 1960 στην Εστία της Ένωσης Κρητών Φοιτητών ήταν η πιο επεισοδιακή, μα όχι η μόνη. Ο Μάνος ξεπέρασε με αξιοπρέπεια την απογοήτευσή του και πήγε να υπερασπιστεί την εκδοχή του, ότι «έχει λυρικό χαρακτήρα χωρίς να χάνει τη λαϊκότητά της».
Πρόσθεσε μάλιστα με ανωτερότητα ότι ο Μίκης «έχει βαθιές ρίζες και η θητεία του στη σοβαρή μουσική τού έδωσε τη δυνατότητα να εκφράζει με λιτά μέσα πολλά πράγματα».»
Ο Θεοδωράκης, με την πιο λαϊκή εκδοχή του έργου και το Μπιθικώτση, πρόλαβε να βγει λίγο πριν από την εκδοχή του Χατζιδάκι που βγήκε στην εταιρεία του μεγάλου ανταγωνιστή του Λαμπρόπουλου, του Πατσιφά.
Η εκδοχή του Χατζιδάκι
Η εκδοχή του Χατζιδάκι με τη Μούσχουρη, αν και είναι υπέροχη, χρειάστηκαν πάνω 30 χρόνια για να ακουστεί εκ νέου και να δικαιωθεί στο χρόνο. Ο Μπιθικώτσης με τον επιτάφιο και καθιερώθηκε και έκανε πάταγο.
Την επόμενη χρονιά πάντως ο Θεοδωράκης έφτιαξε μια Τρίτη βερσιόν του έργου του που ισορροπούσε καταπληκτικά ανάμεσα στο λυρισμό του Χατζιδάκι και στους λαϊκούς τρόπους του ιδίου.
Με μεγάλη ορχήστρα, με τον πολύτιμο Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι και όχι μόνο και με την «αηδονένια» – όπως την αποκαλούσε η Μαρία Κάλλας – φωνή της υπέροχης Μαίρης Λίντα.
Όπως και να ‘χει, ο «Επιτάφιος» είναι το μεγάλο ξεκίνημα και το εφαλτήριο της καριέρας του Θεοδωράκη ως συνθέτη τραγουδιών στην Ελλάδα.
Μετά ήρθαν όλα τα άλλα σημαντικά μουσικά έργα του Θεοδωράκη, μετά ήρθε η δικτατορία, οι αγώνες για τη δημοκρατία, οι μεγάλες συναυλίες, η μεταπολίτευση…
Από την ώρα που κυκλοφόρησε ο «Επιτάφιος» του οποίου πραγματικά η μουσική ιδιοφυΐα του Θεοδωράκη επένδυσε αριστοτεχνικά αυτό το ποίημα και μουσική μαζί με ποίηση πορεύτηκαν μέχρι σήμερα…
Πάρα πολλές εκτελέσεις, ολόκληρου του έργου ή κάποιων κομματιών, από τα 8 συνολικά που διαθέτει ο δίσκος. Με αυτή την πρώτη του δουλειά ο Θεοδωράκης καθιέρωσε τη μελοποίηση ποιημάτων.
Στα χρόνια της δικτατορίας τα τραγούδια έγιναν ακόμα πιο ταιριαστά με την εποχή και από τις πιο ενδιαφέρουσες ηχογραφήσεις είναι αυτή με την Ειρήνη Παππά στο εξωτερικό…
Αυτήν είναι η ιστορία ενός μουσικού έργου με 8 μόλις τραγούδια που έκανε πάταγο και παρέα με τα τραγούδια του Χατζιδάκι από την άλλη, άλλαξαν τη μουσική στην Ελλάδα – και όχι μόνο…
Υ.Γ. Τα παραπάνω με αφορμή την παρουσίαση του «Επιτάφιου» μαζί με τον «Διόνυσο», το άλλο μουσικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη, στις 26/27 Σεπτεμβρίου από την Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, ενορχήστρωση του Γιάννη Μπελώνη και ερμηνεύτρια τη Μπέτυ Χαρλάφτη για τον «Επιτάφιο» και Ζαχαρία Καρούνη για το «Διόνυσο».
