23.9 C
Athens
Παρασκευή, 29 Μαρτίου, 2024

Σμύρνη μου Αγαπημένη: Μία ταινία ερέθισμα για το τραύμα και την προδοσία

Ο Παύλος Ηλ.Αγιαννίδης είδε και γράφει για την ταινία «Σμύρνη μου αγαπημένη», την πιο ακριβή – έως σήμερα – ελληνική κινηματογραφική παραγωγή.

«Χαμένη γη και προσφυγιά, / τα πόδια εδώ, αλλού η καρδιά, / κομμάτια μου πού να σας βρω / να κάνω ρίζες, να ξανασταθώ / και να φωνάξω με φωνή / που να ματώσουν οι ουρανοί: / όλοι μας σφάζαν και μας πνίγανε μαζί / Εγγλέζοι, Γάλλοι κι Αμερικανοί».

Δεν ξέρω για σας, αλλά με έναν τρόπο τούτοι οι στίχοι του Ιάκωβου Καμπανέλλη, από τον «Ξεριζωμό» στο εμβληματικό «Μεγάλο μας Τσίρκο» (1973) είναι σαν να συνοψίζουν, για μένα τουλάχιστον, το μεγάλο και προδιαγεγραμμένο δράμα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Και, εν προκειμένω, απηχούν και την ουσία, στην ταινία «Σμύρνη μου αγαπημένη», την πρώτη που έστερξε και τόλμησε να εστιάσει κινηματογραφικά σε αυτήν.

Οι ηθοποιοί στην ταινία Σμύρνη μου Αγαπημένη

Η μικρή ιστορία που θα διαβάσετε γράφτηκε ουσιαστικά από τις 15:10 σε μια αίθουσα multiplex, ανάμεσα σε άλλους 25 πρώτους θεατές, στην πρώτη πρώτη προβολή της φιλόδοξης και πανάκριβης για τα ελληνικά δεδομένα – της ακριβότερης μέχρι σήμερα – παραγωγής της Tanweer. Με σφραγίδα στο βιβλίο και στο σενάριο και στην εκτέλεση παραγωγής από την θαλερή Μιμή Ντενίση.

Μια ταινία που προέρχεται από έναν μεγάλο θεατρικό θρίαμβο. Ένα ρεκόρ στην ελληνική θεατρική ιστορία, με κοντά 1.2000.000 εισιτήρια συνολικά (σε Ελλάδα και Κύπρο) από τότε που το βιβλίο της Μιμής Ντενίση ανεβάστηκε και σκηνοθετήθηκε από την ίδια στο θέατρο, στη μεγάλη σκηνή του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού.

Ρεκόρ στο θέατρο, ρεκόρ και στην κινηματογραφική παραγωγή με κάπου 5-6 εκατομμύρια, τελικά, κόστος. Και για να μιλάμε και για τα ανθρώπινα: με τη συμμετοχή και τη σύμπραξη κάπου 4.000-5.000 ανθρώπων. Σε όλα τα πόστα της κινηματογραφικής παραγωγής. Από τους πρωταγωνιστές ώς τους οδηγούς. Από το ακάματο συνεργείο των κοστουμιών (της διεθνούς καριέρας Φωτεινής Δήμου) ώς τους caterers.

Το δεινό της προσφυγιάς και το κουβάρι που ξεδιπλώνεται

Όλα ξεκινούν στην ταινία με μια υπόμνηση, σύγκριση αν θέλετε, στο δεινό σήμερα της προσφυγιάς. Στη Μυτιλήνη του Σήμερα, με τους πρόσφυγες από τον ξεριζωμό της Συρίας. Άλλο ένα παιχνίδι δυνάμεων και οικονομικό κυρίως, που παίζεται ερήμην των λαών και τους στοιχίζει την ζωή. Και σήμερα. Όπως και τότε.

Η γηραιά πλέον εγγονή της Φιλιώς Μπαλτατζή, της κυράς, της «κόνας» όνομα και πράμα, από την οικογένεια που ζει από το «Ελαιοτριβείο Μπαλτατζή», θυμάται και θυμίζει στην δική της εγγονή όσα έγιναν εκεί, στην απέναντι από τη Λέσβο ακτή. Εκεί που φαίνονται τα φώτα της πάλαι ποτέ κραταιάς Σμύρνης.

Η Φιλιώ στην ταινία Σμύρνη μου Αγαπημένη

Από εκεί ξετυλίγεται η ιστορία. Απνευστί, κατά τη δική μου εντύπωση από το «Σμύρνη μου αγαπημένη». Όχι. Όχι ασθμαίνουσα. Αλλά σαν ένα κουβάρι που ξετυλίγεται. Σαν ένας συνεχής διάλογος (όλα μέσα από το σενάριο που έγραψαν η Μιμή Ντενίση, μαζί με τον Μάρτιν Σέρμαν των θεατρικών «Μπεντ» και «Ρόουζ») για όσα έχουν μείνει να χαίνουν σαν πληγές, να κρέμονται σαν ερωτηματικά από αυτή τη μεγάλη Καταστροφή. Την ανθρώπινη, τόσο βίαιη και αιματηρή, τραγωδία.

Όσο κι αν όλα ξεκινούν – λιγότερο από την τετράωρη και πιο απλωμένη πολυχειροκροτημένη θεατρική εκδοχή – από τη γοητευτική καθημερινότητα μιας «πόλης των πόλεων», ενός «Παρισιού της Ανατολής».

Το τραύμα κι η προδοσία

Όπως την περιέγραψε το 1950 ο λογοτέχνης Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος: «Αυτή η ραθυμία, η γεμάτη συνείδηση ζωής, βρίσκεται μέσα στη φλέβα της Σμύρνης. Κοιτάζεις τα όμορφα σπίτια της προκυμαίας, τ’ αρχοντικά, τα κομψά και λες, εδώ πέρα κάποτε κατοίκησαν άνθρωποι που κάτεχαν και τον τρόπο και τη δύναμη να τη ζήσουν τη ζωή καταπώς της ταιριάζει».

Μόνον που μέσα στην ιστορία των Ανθρώπων, την οποία έχει ως αφετηρία η κινηματογραφική «Σμύρνη μου αγαπημένη», δεν σοβεί μόνον το τραύμα. Σοβεί και η προδοσία των ξένων δυνάμεων. Η ελληνική φαγωμάρα. Τα παιχνίδια της Πολιτικής και της Οικονομίας. Τα μεγάλα συμφέροντα. Σε βάρος της ανθρώπινης ζωής. Κόντρα στην ανθρώπινη πρόοδο.

Κυρίως, όμως, τίθεται μέσα από τους διαλόγους Ελλήνων και Τούρκων ή Ελλήνων με Έλληνες, το προαναγγελθέν, το προδιαγεγραμμένο αυτής της ιστορίας. Εκείνο που κατέληξε στις ανελέητες σφαγές κάπου 800.000 Ελλήνων και Αρμενίων της Σμύρνης – κυρίως από Τσέτες. Και έκανε τον τότε Αμερικανό Πρόξενο στην Σμύρνη Τζορτζ Χόρτον (τον ενσαρκώνει ο Βρετανός ηθοποιός Ρούπερτ Γκρέιβς) να γράψει στο βιβλίο του «Η μάστιγα της Ασίας»: «Ένα από τα δυνατώτερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής διότι άνηκα στο ανθρώπινο γένος».

Ακόμη και αν δεν υποψιαστούμε, 1.500.000 ξεριζωμένους πρόσφυγες μετά, την εξήγηση που έδωσε η κόρη του Τζορτζ Χόρτον, Νάνσι (προτού αποδημήσει το 2016, στο σπίτι της στη Βούλα, σε ηλικία 103 ετών): «Στη Σμύρνη, όλα γίνανε για τα πετρέλαια»…

Σπαρακτική εικόνα από την ταινία σμύρνη μου

Η ιστορία πίσω από την ταινία «Σμύρνη μου Αγαπημένη»

Αυτό το «σαράκι» του προδιαγεγραμμένου φινάλε, βασισμένο σε έρευνα που έκανε η Μιμή Ντενίση για το αρχικό υλικό και της ταινίας, δηλαδή το βιβλίο της (Εκδ. Πατάκη), «κατατρώει» τους ήρωες και την ιστορία τους. Την Ιστορία την ίδια. Για όσους έχουν μόνον ακούσει σήμερα περί Μικρασιατικής Καταστροφής, από τους δικούς τους, ως πρόσφυγες εκείνου του ξεριζωμού (όπως οι δικοί μου), αλλά ακόμη και για ακατάληπτες, ίσως και ανερμάτιστες, ιστορίες περί «συνωστισμού στην προκυμαία», η ταινία «Σμύρνη μου αγαπημένη» είναι ένα καλό μέσο. Να ακούσουν από στόματα ένθεν και ένθεν, να μηρυκάσουν, αν θέλουν, ενδείξεις, αιτιάσεις, σημάδια πριν την Καταστροφή. Να συντείνουν σε κάποια δική τους ερμηνεία, αν θέλουν.

Να μάθουν, με κάποιον τρόπο. Αν ξεκουνηθούν να διαβάσουν περισσότερα, να ξεψαχνίσουν, να υποψιαστούν. Αυτή η ταινία, η πρώτη στιβαρή για τη θεωρούμενη ως μεγαλύτερη καταστροφή για τους Έλληνες (κι ας υποδέχονταν και τότε κάποιοι τους πρόσφυγες από τη Σμύρνη ως «τουρκόσπορους»), είναι μια αφορμή, ένα εφαλτήριο, τώρα που το 2022 ετοιμαζόμαστε να την μνημονεύσουμε στα 100χρονά της.

Η Γερονικολού κι η Ντενίση στην ταινία

Να διακρίνουν τα μεγάλα λάθη του εθνάρχη Βενιζέλου ή του Παλατιού, των πολιτικών, τα παιχνίδια και τις «εντολές» ή τις εξαρτήσεις από τις ξένες δυνάμεις. Το πόσο στην Αθήνα την ίδια ώρα είχαν κουραστεί από τις μάχες της περίφημης «Μικρασιατικής Εκστρατείας» και από μια «Μεγάλη Ιδέα» που τούς φάνταζε άστοχη και άσφαιρη. Και που ξεπληρώθηκε, εν τέλει, με τόσες ανθρώπινες ζωές και καταστροφές. Και με τόση προσφυγιά ξεριζωμένη.

Μπορεί ας πούμε κάποιος – να, για να φέρω το παράδειγμα μιας συγκινητικής ιστορίας που ακροθιγώς περνάει στην ταινία – να μάθει περισσότερα για τον άγνωστο «κύριο Λου» (το μόνο στοιχείο για κείνον, που έγινε ήρωας animation από το σκηνοθέτη Ζάχο Σαμολαδά, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Αθήναι»). Δηλαδή, τον πλοίαρχο του ιαπωνικού φορτηγού πλοίου «Tokei Maru» (Θαλασσινό Ρολόι, στα ιαπωνικά), που βρισκόταν εν μέσω Καταστροφής στο λιμάνι της Σμύρνης.

Για τον «κύριο Λου», που δεν έμεινε να κοιτά άπραγος, σε διατεταγμένη απάνθρωπη «ουδετερότητα», όπως τα ελληνικά πλοία και τα πλοία των ξένων δυνάμεων που είχαν εντολή να μην ανεβάζουν όσους κυνηγημένους αναζητούσαν σωτηρία από την πύρινη κόλαση της Σμύρνης.

Αντ’ αυτού, έδωσε εντολή στο πλήρωμα να ρίξει στη θάλασσα το πολύτιμο φορτίο, μετάξι, πορσελάνες και δαντέλες (αξίας 200.000 στερλινών, το αντίστοιχο σήμερα 35 εκατομμυρίων ευρώ), για να μαζέψει όσους περισσότερους μπορούσε: 825 συνολικά, σύμφωνα με μαρτυρίες.

Η Κουλίεβα κι η Παντούση στην ταινία Σμύρνη μου Αγαπημένη

Η σκηνοθεσία, οι ερμηνείες και το μήνυμα

Θα προτιμήσω αυτή την πτυχή: μια ταινία – ερέθισμα για να μάθει κάποιος περισσότερα για τα πως και τα γιατί και για το προδιαγεγραμμένο, το προαναγγελθέν στη σκακιέρα των «Μεγάλων», περί της ανείπωτης Μικρασιατικής Καταστροφής.

Και θα αφήσω στην άκρη την πτυχή των κινηματογραφικών, των τεχνικών. Το πόσο χρήσιμη ή γοητευτική ήταν η μάλλον συνεχής «θολούρα» στα πλάνα του σκηνοθέτη Γρηγόρη Καραντινάκη. Ή το εύρημα των πλάνων «ταχύτητας», με τη λογική επικαίρων της εποχής.

Δεν θα μπω στην κεντρική ερμηνεία της Φιλιώς Μπαλτατζή – Μιμής Ντενίση, που καθορίζει και την ταινία «Σμύρνη μου Αγαπημένη» και τη δράση της, εμβληματικά. Ή σε άλλες εντυπωσιακές ερμηνείες, όπως του εκφραστικού Τούρκου Μπουράτ Χακί, της καθηλωτικής Ταμίλλας Κουλίεβα, του συγκινητικού υπέργηρου Γιάννη Βογιατζή, του αινιγματικού Χρήστου Στέργιογλου, της Ευθαλίας – Ντίνας Μιχαηλίδου, του τραγικού Χρυσοστόμου Σμύρνης – Θόδωρου Κατσαφάδου και άλλων πολλών και πολύ καλών.

Θα μείνω, ίσως, στο απνευστί που έγραφα και στην αρχή. Από το ξεκίνημα της ιστορίας έως πάνω από δύο ώρες μετά, με τη σφαγή του Μητροπολίτη Σμύρνης. Απνευστί και δίχως «κοιλιές» μέχρι εκεί.

Δεν θα κρίνω καν το φινάλε, της Καταστροφής, με κάποιες ανεξήγητες… ανακοπές (από το μοντάζ;) στη ροή της δράσης και της συγκίνησης.

Θα μείνω στη συλλογική δουλειά 4.000 – 5.000 ανθρώπων και στο συλλογικό όραμα. Στις συγκινητικές εικόνες τόσων κομπάρσων, που πρώτη ίσως φορά κίνησε με τέτοια μαεστρία μια τόσο ακριβή – η πιο ακριβή – ελληνική κινηματογραφική παραγωγή.

Ο Μπουράκ Χακί στην ταινία

Αυτό, το ανθρώπινο, πρέπει ίσως να το θυμόμαστε προτού σπεύσουμε, με ευκολία και ελαφρά τη καρδία, κρίνουμε και κατακρίνουμε ολούθε. Είναι το πιο σημαντικό. Αυτή είναι η Τέχνη. Η Τέχνη του Ανθρώπου.

Θα μείνω, λοιπόν, στο έναυσμα για περίσκεψη και καταφυγή στη γνώση περί την Μικρασιατική Καταστροφή, που μπορεί να μας δώσει ένα έργο τέχνης, όπως μια ταινία ή ένα θεατρικό.

Θα μείνω και στον αδυσώπητο παραλληλισμό με το σήμερα. Με τους πρόσφυγες από τη ματωμένη Συρία, ας πούμε. Στη Λέσβο και όχι μόνον. Όπως το είχε θέσει και η Μιμή Ντενίση, στα γυρίσματα στη Λέσβο: «Το θέμα της ταινίας, πέρα από την ίδια την Σμύρνη, είναι κοντινό σε πράγματα που συμβαίνουν και θα εξακολουθούν να συμβαίνουν όσο κρύβουμε κάτω από το χαλί τα γεγονότα».

Δείτε επίσης: 

Εάν επιθυμείτε να σχολιάσετε το παραπάνω άρθρο ή οτιδήποτε άλλο στο Youfly, επισκεφτείτε τη σελίδα μας στο Facebook. Ή στείλτε μας μήνυμα στο Twitter. Για φωτογραφικό υλικό και ιστορίες, μεταβείτε στο Instagram μας.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του παρόντος άρθρου, χωρίς αναφορά, με ενεργό σύνδεσμο (link) Youfly.com

Παύλος Ηλ. Αγιαννίδης
Παύλος Ηλ. Αγιαννίδης
Από τη Γερμανική Σχολή Αθηνών, βρέθηκε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης να σπουδάζει Κτηνιατρική! Ενώ, στο μεταξύ, ξεκίνησε μια δημοσιογραφική πορεία, που κρατάει τέσσερις δεκαετίες, από την ιστορική «Ακρόπολη», με το… νυφικό της Νταϊάνας, στο διεθνές τμήμα της εφημερίδας (λόγω γλωσσών). Νοέμβριο του 1981 ξεκίνησε να εργάζεται στο Γραφείο Βορείου Ελλάδος των εφημερίδων «ΤΑ ΝΕΑ» και «ΤΟ ΒΗΜΑ». Συνεργάστηκε με τον «Ταχυδρόμο» και το «Marie Claire», σε μεγάλες συνεντεύξεις και με το Ραδιόφωνο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης «Ράδιο 105». Αλλά και ως ανταποκριτής της Σουηδικής Ραδιοφωνίας και σε ρεπορτάζ με το «60 Minutes» του αμερικανικού τηλεοπτικού δικτύου CBS. Συμμετείχε στην πρώτη συντακτική ομάδα του περιοδικού «Δίφωνο», με τον «Ιστό» και πέρασε από την ΕΣΗΕΜΘ στην ΕΣΗΕΑ. Όταν, στην Αθήνα πλέον από το 1991, πέρασε στην αρχισυνταξία του Πολιτιστικού Τμήματος της εφημερίδας «ΤΑ ΝΕΑ», πρώτα υπό τη διεύθυνση του αείμνηστου Λέοντα Β.Καραπαναγιώτη. Εξέδωσε τα βιβλία «Αληθινά παραμύθια», «Με μουσικές εξαίσιες, με φωνές» και τη συλλογή διηγημάτων «Καπετάν Άγρα και Παραμυθίας γωνία». Συνεργάστηκε με τους ραδιοσταθμούς Innersound, Mood Radio και πλέον με το LaVitaRadio και με τον ιστότοπο Protagon.gr και από τον Ιούνιο του 2020 με το πολιτιστικό youfly.com.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Ακολουθηστε μας
65,000ΥποστηρικτέςΚάντε Like
13,090ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
11,546ΑκόλουθοιΑκολουθήστε

ΔΗΜΟΦΙΛΗ